Кицаш

Сиха даха хий фордах кхийттадац.


Везар велча, велхар даьннад.


БоргIалах Iаха енна котам яьттIай.


Кхийрачох турпал хиннавац.


ЦIи ца йийзача, кIур ихабац.


Дошлорг

ОагIой бутт (ба) - декабрь.
Седкъий дагардер (ва) - звездочёт.
Баскилг (да) - кузнечик.
Хамхе (я) - горное село Хамхи.
Тирк (да) - река Терек.

Ӏахильгнаькъан Зарета

йоазонхо

Фаьлг

Циск - «Дошо цIог»

Дахаш-лелаш воккха саг, йоккха саг хиннад. Кхо йоI хиннай цар. Боккхача лоама тIехьашка яхаш хиннай ча. Цо леладеш циск хиннад, «Дошо цIог» яхаш. Цхьан дийнахьа цискага аьннад чано: 

- Циск – «Дошо цIог», саг йоалае сона.

Дахад тIаккха циск - «Дошо цIог» нускал лаха. Додаш-додаш, йоккха саг воккха саг долча кхаьчад из. Беша чу а даьнна, дIа-хьа ухаш лийннад, кабуца а кхыдолча хIамашта а когаш тIадетташ. Корах арахьежача йоккхагIа йолча йоIа бIаргадайнад из: 

- Дада, циск – «Дошо цIог» вай беша лел, дIа мел йийнна хIама IотеIаеш!

- ДIаяда! Хьалаца! 

- ТIехьаеддай йоI циска. Беша гIолла удаш хиннад циск, бешара даьлча новкъа даьннад, наькъ тIара кIоаг чу чутоссаденнад, кIоаг чура ара а ийккха, хьун юкъе чуийккхад. Циска тIехьаидда йоI а цу цIагIа чуийккхай. Маьнге тIа уллаш ча яйнай цунна. Чано аьннад:

- Ма эздий фусам-нана йоалаяьй Iа сона! ХIанз хоза даха ховшаргда вай… Iа сона даа хIама кийчдергда, цIагIа лостам бергба, аз вайна дахча дахьаргда. ДIоагIаш дIаэца: хьалхарча шин дай чу фу латт хьожаргья хьо!

Цхьан дай чу ялат лаьттад, шоллагIча дай чу дулхи, модзи, мухьи лаьттай. КхоалагIча дай чу фу латт хьажа чIоагIа безам хиннаб йиIий! Чуяьнна, хьежача; педаш лаьттад. Цхьан педа чу пIелг Iочу а белла хьалбаьккхача, дошо хиннаб пIелг. Дошо хий лаьттад цу чу. Кхераенна йоI, пIелг дIа а бийхка, хIамаш тега Iохайнай. Чуенача чано хаьттад:

- Сенна бийхкаб хозаярга пIелг? 

- Гарзаш оаташ йоаллаш, хоадабаьб аз, – жоп деннад йоIа.

- Хьахьокхал, со хьожаргьяр?

- Оффой, чIоагIа лазаш ба из! 

- ХIама дергдац, шорттига хьожаргья со, - аьнна, катеха пахашк Iояьккхай чано. Дошо пIелг гучабаьннаб: 

- КхоалагIча дай чу яхаяр хьо? - эгIазъяхача чано йийнай йоI. Боккхача педа тIехьашка Iойиллай. Цхьаь йисача чано аьннад цискага: 

- Циск – «Дошо цIог», саг йоалае сона!

- Нускалаш доа ма де! Йоалаергьяц. 

- Циск – «Дошо цIог», саг йоалае сона.

- Мегаргда, йоалаергья.

Тхьовра ше дахача новкъа гIолла, дахад циск. Наьха беша чу а даьнна, хьалха санна шоллагIйола йоI йоалаеш чуденад из. ЙоккхагIа йолча йишийна хиннар хилар цунна а. КхозлагIа саг йоалае аьннад чано цискага. ЙоккхагIа йолча шин йишас бена никъ бахьаш кхаьчар кхоалагIа, эггара зIамагIа йола воккхача сага, йоккхача сага йоI.

- Ма эздий фусам-нана йоалаяьй Iа сона, циск! - аьннад чано. ДIоагIаш дIакховда а даь, аьннад цо ший фусам-наьнага: - Шин дай чура хьайна эшар хьаэцаргда Iа, кхоалагIча дай чу ма гIолахь, аз ювргья хьо. 

Ше дахча да яхай ча. Шинна дай чу а хьежа, кхоалагIча дай чу хьажа чIоагIа догьэттад йиIий. ЧIега хьабаьккха, чуяьннай из. Доккхий педаш лаьттад цу чу. ХIара педа чу гIажилг Iотташ, чакхъяьннай йоI. Шин педа чу дошои дотои хий лаьттад. Юхебисача шин педа чу дийнеи деннеи хий лаьттад. ТIаккха, боабаь бадача ший шин йиший кортош дийнача хи чу а Iетта, йижарий дийнбаьб цо. 

- ФуннагIа мара цахиларах, аз кIалхардоахаргда шо! – аьннад цо йижарашка. - Аз локъамаш ергья, тIаккха шо тускар чу Iочу а ховшадаь, шоана тIехнахьа локъамаш IотIа а яьхка, вай даьна-нанна дIахьо аргда чанга. Цо, дIа а дихьа, коа Iооттадергда тускар; шо, чура ара а даьнна, вай цIагIа дIачугIоргда. 

Ше лаьрхIар дир кхоалагIча йишас. Чуенача чано даа хIама хьада аьлар.

- Эггара хьалха са даьнеи наннеи локъамаш дIахьо, - аьннад фусам-нанас. - Iайха яа ма яалахь уж! Со хьежаргья хьона, тхов тIа а яьнна!

Ше бIаргагор кхераш, Iо а ца ховш, юрта чуяьннай ча. Юстара даьгIача цIен юхе тускар Iо а кхесса, дIаийккхай из, тIехьадайддача жIалейх кхера а енна. Йижарий, тускар чура ара а баьнна, чубахаб. Чуенача чанга аьннад фусам-нанас: 

- Хьо маьрша, воша кхелхав са, сагIа дала деза. Аз локъамаш ергьяр, Iа дIахьоргьяларе.

- Мегаргда, - аьлар чано. 

КараIомаяь боргIал яр цар кхы а. Цунга аьннад кхоалагIа йолча йишас:

- Со тускар чу Iочуховргья хьона, тIехнахьа локъамаш IотIа а яьхке, со къайлайоаккхаргья Iа. 

Цо аьннар даьд боргIала. Йодаш-йодаш, кIаьдъеннай ча. Iоха лаьрхIад цо, локъамга догьэтта. Фусам-наьна оаз хезай цунна:

- Iо ма халахь, локъам ма яалахь. Сона деррига бIаргагу! 

- Ма сийрда ба-кх хьа ши бIарг: деррига гу-кх хьона! - хийттад цунна. ДIахо никъ баьб чано. Юрта йистте даьгIача цIен юхе Iокхессад цо тускар. ТIехьадайддача жIалейх унзаръяьнна, хьунгахьа лестай ча. Ший цIен юхе кхаьчача, тхов тIа латташ мунда яйнай цунна, ший сесага хьисапе.

- Фу деш латт хьо тхов тIа? Аз дIайихьай локъамаш. 

Мунда йистхиннаяц. 

- Ай, Iояла яхаций аз хьога! Ца йоале, аз еттаргья хьона. 

Йистхиннаяц мунда. ТIаккха хьокха хьа а ийца, дIатеттай цо мунда. Тхов тIара чуйоагIа мунда кертах а кхийтта, йийнай ча. Цигга чакхбаьлар фаьлг.